تحلیل ماهیت شناختی و ویژگی‌های جرایم سایبری | احمد فردین بختیاری

تحلیل ماهیت شناختی و ویژگی‌های جرایم سایبری | احمد فردین بختیاری

تحلیل ماهیت شناختی و ویژگی‌های جرایم سایبری

Analysis of the Nature and Characteristic of Cyber Crimes

نویسنده: احمد فردین بختیاری

چکیده

در وهله اول اختراع کمپیوتر و سپس پیدایش و بکارگیری انترنت از یک طرف لایه‌های متعدد علوم چه مطلقه و نسبی را و از طرف دیگر لایه‌های زندگانی بشر را دچار دیگردیسی‌های بینادین نمود. یکی از تأثیرگزاری را که در حوزه حقوق به میان آورد، مفاهیم و پایه‌های سنتی و کلاسیک علم حقوق شدیداً دچار تغییرات و تحولات اساسی چه در بستر حقوق جزای عمومی، اختصاصی و بین‌الملل، اصول محاکمات جزایی، جرم یابی، جرم شناسی، علوم پیش‌گیرانه جرم می‌باشد. اصلی‌ترین سؤالی که این مقاله بدنبال یافتن پاسخ آن است، همانا‌؛ ماهیت و ویژگی‌های جرایم سایبری چگونه قابل تبیین است؟ این تحقیق با رویکرد تحلیلی و توصیفی انجام یافته است.

جرایم سایبری، جرایم اند، که بوسیله فناوری و تکنالوژی عصری، ارتباطات الکترونیکی، کمپیوتری، انترنتی و مخابراتی در بستر فضای سایبری بوقوع می‌پیوندد، یا جرایم که کمپیوتر یا انترنت وسیله یا هدف جرم و یا هر دوی آن قرار گیرد. از طرف دیگر این جرایم ماهیت فناوری و تکنالوژیکی، تخصصی، فنی، و میان ریشته‌ای را  داراست.  همچنان جرایم سایبری دارایی یک قماش از ویژگی‌های مشترک همچو بالابودن میزان خطر، فراملی بودن، وسعت ضرر و از طرف خصایص محض همچو ارتکاب در فضای سایبر، پوشیده ماندن هویت مرتکب، غیرقابل ‌کنترول، عدم وصلت یا پیوند فزیکی میان جانی و مجنی علیه، کم‌هزینه بودن، فراوانی جرم و قربانی، سرعت بیش از حد، سهولت در ارتکاب، مستمر و دوامدار بودن، مشکلات در کشف، تعقیب و تحقیق و بالاخره بالا بودن رقم سیاه را داراست.

واژگان کلیدی: حقوق جزای سنتی، حقوق جزای سایبری، ماهیت، ویژگی، جرایم سایبری

مقدمه

در نخست، پیدایش کمپیوتر و سپس به‌میان آمدن انترنت؛ تحول و تغییرات شگرف را در سپهر‌های گوناگون علوم به‌میان آورد، حوزه علوم انسانی در مجموع و علم حقوق بگونه اخص از پیدایش این پدیده‌ها شدیداً متأثر و دچار تحول گردید، چنان که اکثریت مؤلفه‌های سنتی و کلاسیک حقوق جزا به نحوی از انحا تغییر کرد، و یکی از این تغییرات اساسی؛ بوجود آمدن جرایم سایبری در بستر حقوق جزا است. ظهور پدیده جرایم سایبری از یک طرف بیشترین مباحث حقوق جزای کلاسیک را به چالش کشید، به‌گونه مثال اصل قانونیت جرایم و جزاها، اصل شخصی و فردی بودن جرایم و جزاها، مؤلفه‌های شروع به شروع در حقوق جزای عمومی، چگونگی رفتار مجرمانه در حقوق جزای اختصاصی، صلاحیت‌های سرزمینی و واقعی آن، کارایی خویش را که در رسیدگی به جرایم سنتی در حقوق جزای بین‌الملل دارا بودند، در خصوص رسیدگی به جرایم سایبری از دست دادند، روند رسیدگی به جرایم سایبری، شیوه‌های جمع‌آوری مدارک اثباتیه یا ادله الکترونیکی در اصول محاکماتی جزایی سنتی و مباحث جرم‌یابی و جرم‌شناسی کلاسیک و از طرف دیگر نیاز بود تا اساسات جدید را حقوق جزا بنابراین تحولات بسیار سریع در زیر مجموعه‌های خویش قرار دهد، از جرم‌انگاری طیف عظیم از عنوان‌های جدید مجرمانه، گونه‌های جدید از مجرمین که هرگز در بستر حقوق جزای سنتی جای نداشت، انعطاف‌پذیری در نحوه اعمال صلاحیت‌ها برای رسیدگی به این گونه جرایم و ده‌ها مورد دیگر.

جرایم سایبری به مثابه جرایم نوین، یا جرایم که به وسیله تکنولوژی مدرن فناوری اطلاعات در جغرافیای کاملاً متفاوت از جغرافیای ارتکاب جرایم سنتی که محیط فزیکی بود، در فضای سایبر بوقوع می‌پیوندد. لذا بنیادی‌ترین تفاوت در میان جرایم سنتی حقوق جزا با جرایم سایبری همانا جغرافیای ارتکاب این گونه جرایم می باشد، چنان‌که جغرافیای ارتکاب جرایم سنتی، محیط واقعی، مادی، ملموس و فزیکی است، در حالی‌که بستر ارتکاب جرایم‌ سایبری فضای نامرئی، ناملموس، غیرمادی و غیر‌واقعی است، در این مقاله دو محور اساسی به تبیین گرفته می‌شود، در وهله اول به مفهوم و ماهیت شناختی جرایم‌ سایبری و در گام بعدی با رویکرد افتراقی و مقایسوی به خصایص و ویژگی‌های جرایم سایبری با جرایم سنتی پرداخته می‌شود.

• جرایم سایبری

از آنجای که واژه سایبر یک واژه میان رشته‌ای[1] است، و به نحوی در علوم گوناگون با کاربرد‌های متعدد به کار می‌رود، و کلمه سایبر برخلاف زبان انگلیسی یک کلمه پسوند در زبان فارسی دری می‌باشد، به‌گونه نمونه جرایم‌ سایبری[2]، مجرمین ‌سایبری[3]، فضای‌ سایبری[4]، شهروند‌ سایبری[5]، امنیت‌ سایبری[6]، پول ‌سایبری[7]، سرقت سایبری[8] ، تهدید سایبری[9] ، فرهنگ سایبری[10]  تروریزم سایبری[11]، جنگ سایبری[12]، پول شویی سایبری[13]…  ارایه تعریف همه‌شمول و واحد برای جرایم سایبری کاری است،  بسا دشوار، و می‌توان به تعداد از این دشواری‌ها به قرار ذیل پرداخت:

• بنابر ماهیت این گونه جرایم

ماهیت چیزی است که بوسیله آن در خصوص یا در بستر چیستی یک پدیده می‌توان  ابراز نظر کرد، یا به روایت دیگر با درک ماهیت یک پدیده می‌توان، شناخت عمیق و دقیق از همان پدیده کسب نمود.

 ماهیت هر چیز مجموع ذاتیات همان چیز است. [14] فایده شناخت ماهیت جرم در علوم مربوط به این است، که تعاریف متنوع و متفاوت از جرم به واسطه این شناخت، تعدیل یافته یا حول یک محور مشترک با اوصاف مشابه می چرخد.^[15]

برای این که درک درست از ماهیت جرایم سایبری داشته باشیم، تا در تدوین و اتخاذ سیاست جنایی و سیاست جزایی معقول و تعریف شده در افغانستان از آن بهینه‌ترین استفاده را نماییم. ماهیت جرایم سایبری را حول هفت اثر ذیل به بررسی می گیریم:

• جرایم ناشی از تکنالوژی
• میان رشته‌ای بودن
• تحول و دگرگونی سریع
• بنابر مؤلفه‌ی زمانی
• بنابر مؤلفه ی مکانی
• نحوه قربانی گیری
• کمیت قربانی ها

برای این که درک واقعی نسبت به ماهیت جرایم سایبری پیدا نماییم، واکاوی هر یک از آثار ذیل حتمی پنداشته می‌شود.

1-1-1 ‌جرایم زاده‌شده‌ای تکنالوژی

یکی از تقسیم‌بندی‌های کلی از جرایم، تقسیم به جرایم طبیعی و جرایم قراردادی است، در مفهوم طبیعی و تعیین مصادیق آن در ادبیات جزای تا حدی اختلاف نظر به چشم می‌خورد، از جمله جرایم تصنعی، جرایم ناشی از فناوری مدرن می‌باشد.

شاید بتوان گفت جرایم طبیعی بیشتر تحت سیطره‌ای ارزش‌های مذهبی و شرعی است، و یا سنن کهن قضایی در باب آنها ساری و جاری است. به عبارت دیگر قوانین قدیمی و کلاسیک برای این جرایم در نظر گرفته می‌شود. اما جرایم قراردادی مخصوصاً جرایم ناشی از فناوری مدرن از امور حادث اند، در بحث جرایم طبیعی و قراردادی یکی از موارد، اثر ارتکاب این جرایم بر مجرمان است؛ احساس شرم در جرایم طبیعی وجود دارد، اما در جرایم قراردادی خیر. عنصر مادی جرایم سنتی یا کلاسیک و مرسوم به دلیل بستر‌های متفاوت ارتکاب آن و اشکال مختلف سناریوی مجرمانه، طبعاً عنصر مادی هر جرم با جرم دیگر تفاوت دارد، به هر حال هنگام تبیین عنصر مادی جرایم سایبری باید به شکل یکسانِ ارتکاب آنها یا دیگر اجزای عنصر مادی توجه کرد. فناوری واحد، بستری واحدی ایجاد می‌کند که جرایم در بستر مربوطه، شکل‌های خاص و ثابتی می‌یابند.^[16]

با توجه به سه نسل از جرایم سایبری، چنان‌که نسل اول جرایم کمپیوتری که بر محور کمپیوتر می‌چرخید، و بحث معلومات و اطلاعات محور اساسی را در خصوص نسل دوم این گونه جرایم تشکیل می‌داد، و بعد از پیدایش و به کار‌گیری از انترنت در ایجاد فضای سایبری نسل سوم این‌گونه جرایم، عنوان جرایم سایبری را به خود گرفت، در هر سه نسل اگر توجه صورت گیرد، همه این جرایم وابسته و منوط به فناوری می‌باشد، از کمپیوتر و حتی وسایل، ماشین ‌آلات ماقبل از کمپیوتر الی انترنت همه پیوند تنگاتنگ با فناوری را داراست.

و در صورتی مؤلفه‌ی فناوری از این گونه جرایم برداشته شود، یا اصلاً این گونه جرایم به وقوع نمی‌پیوندد، یا این که وصف جرایم سنتی و کلاسیک که زیرمجموعه حقوق جزای کلاسیک یا سنتی می‌گردد، را به خود خواهد گرفت.

1-1-2  میان‌رشته‌ای بودن

چنان که اکثریت دانشمندان حوزه سایبر، آگاه به این اند که خود کلمه سایبر یک کلمه میان‌رشته‌ای حتی میان‌حوزه‌ای است، که می‌توان وابستگی‌های چه در حوزه علوم مطلقه یا طبیعی و چه حوزه علوم نسبی یا انسانی را شاهد بود، به همین شکل جرایم سایبری چون در بستر فضای سایبری قابل تحقق است، از جمله نماد های مشترک بین علوم می تواند، بحساب برود، که نماد‌های موضح آن را در تکنالوژی معلوماتی در حوزه‌های علوم سیاسی، علوم حقوقی و جنایی می‌توان قابل درک دانست. برای این که این‌گونه جرایم درک شود، یک وابستگی میان‌رشته‌ای را به گونه کامل می‌توان شاهد بود؛ به عنوان مثال،کشف یک جرم سایبری بر علاوه‌ای نهادها و ساختارهای متخصص از قبیل ارگان‌های کشفی، څارنوالی و محاکم تخصصی؛ نیاز به افراد و کدر‌های متخصص سایبری در این سه نهاد، ضروری است. از طرف دیگر برای این که ادله الکترونیکی برای ترتیب بار الزام به مظنون و متهم فراهم ساخته شود، شما به کسی که دانش بلند فناوری اطلاعات را صاحب باشد، نیاز‌مند هستید، ورنه محض وارد نمودن اتهام بدون ادله الکترونیکی مادی در پیشگاه محاکم، هیئت قضایی بنابر فقدان مدارک اثباتی، حکم به  برائت متهم خواهد نمود. گذشته از حوزه جزایی در سایر حوزه‌ها شما نیز به عین دستورالعمل نیازمند هستید، مثلاً زمانی که یک شرکت مورد حمله سایبری (‌جرم سایبری) ‌قرار گیرد، برای این که نسبت به عامل این عمل، خسارات وارده، و حتی ترمیم و اطلاعات بجا مانده بعد از حمله و یا دوباره به حالت اولی برگشتاندن؛ شما به افراد گوناگون نیازمند می‌باشید،  وابستگی گوناگون خود دال بر میان‌رشته‌ای بودن این جرایم به حساب می‌رود.

1-1-3  تحول و تغییرات سریع

یکی از شاخصه دیگری جرایم سایبری؛ سیر خیلی سریع و تند آن در خصوص تکامل و به بالندگی رسیدن اش می‌باشد، هرگاه سه نسل از جرایم سایبری را در نظر بگیریم، دیده می‌شود، در خلای سه نهایتاً چهار دهه کاملاً چهره بدل نموده است، با بوجود آمدن نسل دوم این گونه جرایم نسل اول کاملاً دچار تحول و دگرگونی گردید، به همین شکل با به میان آمدن نسل سوم مفاهیم و اساسات هر دو نسل (‌اول و دوم) جرایم سایبری کاملاً تغییر شکل نمودند.  رشد سریع و تحولات بستر پایه‌ای و اصلی این حرایم،‌ یعنی بستر فناروی اطلاعات است. از دهه 60 قرن بیست، تا به امروز جرایم کمپیوتری هم از حیث تعداد و هم مصادیق توصیف مجرمانه روز به روز گسترده‌تر و متنوع‌تر شده اند، طوری که در ابتدا این جرایم به کمپیوتر محدود می‌شدند، اما در طول دو دهه محتوای اطلاعات مورد بحث قرار گرفت، و آن‌گاه با سرعت به کارگیری مخابرات، مودم، ماهواره، شبیه‌سازی و جاری‌سازی محیط‌های دیجیتالی، دامنه جرم به کل فضای سایبری تسری یافت، و بالطبع این فضای جدید، جرایم جدیدتر و متنوع‌تری را به همراه دارد.^[17]

در ابتدا در مجموع ما به 12 عنوان مجرمانه در خصوص جرایم سایبری بر می خوردیم، بعدها به 16 عنوان مجرمانه افزایش یافت و به میان آمدن انترنت و بعد از سال 2000، امروزه بیشتر از 200 عنوان مجرمانه در حوزه جرایم سایبری را می‌توان شاهد بود. ناگفته نباید گذاشت که این تحول و تغییر در دو لایه قابل تبیین است؛ یکی در پیدایش عنوان‌های مجرمانه جدید، به گونه‌ی نمونه در نسل اول جرایم در حول کمپیوتر متمرکز بود، در حالی که در نسل دوم در حول معلومات و اطلاعات. غالباً جرایم با عناصری مانند، ورود، تغییر، محو، متوقف‌سازی، پردازش و مداخله در پردازش توصیف شده اند، استثنا در تکثیر غیرمجاز شنود بود.^[18]

 حالان که در نسل سوم مصداق واقعی و عینی جرایم سایبری را با کلیه مؤلفه‌های آن می‌توان شاهد بود. و یا عنوان‌های مجرمانه بر اساس لیست حداقلی جرایم سایبری شورای اروپا از 12 عنوان مجرمانه الی اکنون که بیش از 200 عنوان مجرمانه را شاهد بوده‌ایم، و هرگز مدعی شده نمی‌توانم که این 200 عنوان مجرمانه نکته پایان برای دامنه جرایم سایبری خواهد بود.

از طرف دیگر عنوان‌های خرد و کوچک یا نحوه‌های تحقق عنصر مادی جرایم در هریک عنوان مجرمانه جرایم سایبری قابل تبیین می باشد، بگونه مثال جرم دسترسی غیر مجاز بعنوان یک جرم سایبری بحساب می رود، ولی رخنه گر های که سبب این گونه دسترسی غیر مجاز می گردند، در ابتدا صرفاً  یک یا دو نوع را دارا بودند، حالان که امروزه بیش از چهارده نوع را تحت پوشش قرار می دهند، بناً دیده می شود که این تحول از یک سو در خصوص بمیان آمدن ارقام جدید جرایم سایبری قابل تبیین است، و از طرف دیگر در تکامل و تغییر شکل زیر مجموعه ها یا کار شیوه های تحقق عنصر مادی جرم واحد سایبری نیز قابل تبیین می باشد.

1-1-4 زمان ارتکاب

یکی از رکین ترین تفاوت ها میان ماهیت جرایم سایبری با جرایم سنتی در همین زمان ارتکاب این گونه جرایم قابل طرح می باشد.

در جرایم سنتی برای ارتکاب جرم مراحل مختلف تصور می شود مرحله اول  قصد مجرمانه است، که به نیت مجرمانه فرد بر می گردد، و بعد از مرحله قصد که نیت  وانگیزه فرد و خواست انجام عمل شکل می گیرد، نوبت به تهیه مقدمات می رسد، بعد از تهیه مقدمات، عملیات اجرایی جرم شروع می شود، در مرحله عملیات اجرایی ممکن است ارتکاب جرم به سرانجام نرسد، گاهی علت، انصراف ارادی است و گاهی غیر ارادی  به هرحال اگر به علل غیر ارادی جرم به انجام نرسد مورد شروع به جرم، جرم عقیم  و جرم محال پیش می آید، اما اگر مجرم مؤفق به ارتکاب جرم شود، و عمل خود را به اتمام برساند با جرم تام روبرو می شویم، در تمامی این مراحل گذشت زمان مشهود است، این مرحله زمانی از چند ثانیه تا چند روز و ماه می تواند مطرح شود. ^[19]

چنانچه دیده می شود، برای تحقیق جرم سنتی تکمیل یک روند یا پروسه حتمی است، که تحقق این پروسه نیازمند زمان است. در حالی که در ارتکاب جرایم سایبری بحث از فشار دهی دکمه ها و حرکات های موس می باشد، حتی در بستر ارتکاب جرایم سایبر واحد های زمانی موجود از قبیل ساعت، دقیقه و ثانیه پاسخگو نمی باشند، چون جرایم در صدم حتی هزارم حصه ی ثانیه قابل ارتکاب است، حتی پیشنهاد می شود، که واحد زمانی نوین برای ارتکاب زمان ارتکاب جرایم سایبری باید دریافت.

از طرف دیگر در جرایم سنتی در زمان واحد مرتکب صرفاً مرتکب جرم واحد سنتی می توانست بشود، در حالی که  فضای سایبر برای مجرمین سایبری این امکان را فراهم ساخته است، که در واحد های کمتر از ثانیه جرایم متعدد سایبری را با بیشترین قربانی انجام دهند.

بنابر مؤلفه زمانی در جرایم سایبری می توان، مدعی شد که مباحث تشبث به جرم،‌ شروع به جرم، تعدد و کانکور جرایم  چه مادی و معنوی آن و حتی مباحث مسؤولیت جزایی قبول شده ی حقوق جزای سنتی دچار تحول و دیگردیسی اساسی شده است،‌ حتی می توان مدعی شد،‌ در جرایم سایبری آن کارایی اسبق اش را دارا نمی باشد.

1-1-5  مکان ارتکاب

جغرافیای ارتکاب جرایم سنتی همان محیط یا بستر فزیکی است، که ملموس و قابل لمس می باشد، چه جرایم که در تحت حقوق جزای اختصاصی از قبیل جرایم علیه اشخاص، اموال و امنیت و آسایش عامه یعنی جرایم که در درون مرز های یک کشور اتفاق می افتد، قابل طرح بوده ، یا جرایم که در حقوق جزای بین الملل از قبیل نسل کشی، جرایم علیه بشریت، جرایم جنگی، یعنی جرایم در بیرون از مرز از کشور ها بوقوع می پیوند، قابل طرح بوده، انواع مباحث حقوق جزای سنتی محل ارتکاب جرم، محل دریافت مجرم، محل بودوباش قربانی، گونه های صلاحیت با در نظر داشت سلسله مراتب آن صلاحیت سرزمینی، واقعی، شخصی فاعلی، مفعولی و جهانی قابل اعمال می باشد،  حالان که جغرافیای ارتکاب جرایم سایبری محیط یا فضای سایبری است،‌ فضای ناملموس، غیر فیزیکی که بوسیله اتصال شبکه های کمپیوتری، انترنتی و مخابراتی بوجود می آید، فضای که مرز ها فزیکی در آن هیچ گونه ارزش را دارا نمی باشد،‌ فضای سایبری بعنوان جهان در کنار دنیای فزیکی و حتی بزرگتر از این فرض می شود. این مکان ارتکاب جرایم سایبری سبب شده که اکثریت مباحث حقوق جزای سنتی در خصوص تشخیص مجرم، دریافت آن، محل ارتکاب جرم، مکان قربانی و حتی نحوه اعمال صلاحیت ها و تشخیص و تفکیک صلاحیت های دولت ها کاری آسان نیست. چون مجرم سایبری با استفاده از فضای سایبری دست به ارتکاب جرم سایبری می زند، که اولاً هویت آن اکثراً تشخیص نمی گردد، وممکن از ارتکاب جرم وی قلمرو های کشور های متعدد آسیب پذیر گردد، که در خصوص اولویت بندی صلاحیت کشور نیز به مشکل بر میخوریم، ضمناً جرایم سایبری قربانی وافر را از خود بجای می گذارد، بنا مکان ارتکاب در جرایم سایبری از شاخص های بنیادین در ماهیت این گونه جرایم بحساب میرود. بگونه مثال یک مجرم سایبری در دور ترین نقطه جهان ویروس را برنامه نویسی نموده و آماده انتشار می سازد،‌ و بعد از کشور دیگر به شبکه انترنت متصل می شود، در کمترین زمان ممکن میلیون ها کاربر و کمپیوتر را آسیب می رساند، و همه این سهولت ها برای مجرمین سایبری بر اساس مکان ارتکاب این گونه جرایم که همانا فضای سایبری است، ‌مهیا می گردد.

در بلژیک جرم دیگر سایبری رخ داد، و مرتکب با استفاده از کمپیوتر در موتر شخصی خود در مرز بلژیک با استفاده از خطوط انتقال اطلاعات در آلمان ،‌ اطلاعات انرژی اتمی جاپان را کسب کرد و به روس ها فروخت، در اینجا نه بحث تعدد مکانی از حیث محل وقوع ، ادله محل ارتکاب و… که بحث ارتکاب در یک لحظه ی زمانی ، بعضاً در مرحله فعل ارتکابی مطرح است، قطعاً تئوری های صلاحیت سرزمینی و فرا سرزمینی در این موارد فاقد کارایی می شود.^[20]

بناً با توجه به خفیه ماندن  هویت مجرم بر اساس فضای سایبری یعنی مکان ارتکاب جرایم سایبری نیاز است تا تدابیر سنجیده شود، تا مبارزه ی مؤثر در خصوص مجرمین سایبری صورت گیرد، باآن که ازیک طرف کنواسیون بوداپست حتی در پروتوکل های الحاقی آن و از طرف دیگر شورای اروپا و سازمان ملل سعی وتقلی در این حوزه نموده اند، ولی بسنده نیست.

1-1-6  نحوه قربانی گیری

بر اساس حقوق جزای اختصاصی سنتی قربانی جرایم سنتی یا انسان چه جسم فزیکی آن یا ارزش های معنوی آن ، یا مال است، به مفهوم کلی آن . مثلاً در جرایم علیه اشخاص معمولاً جرایم به بررسی گرفته می شود، که آسیب ها به شخص، انسان وارد می گردد، مثل قتل،‌ ضرب و جرح  یا در جرایم علیه اموال ، مال و دارایی شخص مورد هدف قرار می گیرد، مثلاً سرقت، غضب… بدین اساس می توان بیان داشت، که اساس ارتکاب جرایم سنتی همانا انسان است، که انجام عمل جرمی بواسطه انسان صورت می گیرد، در حالی که در جرایم سایبری نحوه قربانی گیری بیشتر به واسطه ی وسایل، فناوری و تکنولوژی انجام می یابد، چنین تصور نشود،‌ که انسان در ارتکاب جرایم سایبری هیچ گونه نقش ندارد، نه بلکه در بعضی جرایم سایبری همچو جرایم سنتی نقش اساسی را بازی می کند،  ولی در جرایم محض سایبری این نقش اساسی با وارد شدن کمپیوتر، انترنت رنگ باخته است، و نقش اساسی به وسیله ماشین صورت می گیرد.

در فریب کاری کمپیوتری اولیه یا کلاسیک فرد مرتکب با دادن دستور العمل اضافی وجوه دیگران را به خود اختصاص می داد، بدون  این که آنان را بفریبد، یا حتی آنها را دیده باشد، در شکل جدید و آخیر این شکل از قربانی به ماشین تغییر یافته است، که بیشترین مورد تحقق آن در جرایم الکترونیک و جرایم بانکداری الکترونیک است.^[21]

بناً یکی دیگر از شاخصه های ماهیت جرایم سایبری همانا نحوه قربانی گیری این جرایم است، که امروزه قربانی در حول انسان نیست، بل وسایل فناوری را نیز می تواند، در بر گیرد.

1-1-7  کمیت قربانی

معمولاً جرایم سنتی رقم محدود و خاصی از قربانی را احتوا می نماید، بگونه مثال درجرم قتل، شخصی خاص بقتل می رسد، یا در جرم سرقت مال و یا دارایی شخص یا گروه خاص ی به سرقت برده می شود،  این در حالی است ،‌که از لحاظ قربانی گیری جرایم سایبری دست خیلی بلند را به تناسب جرایم سنتی داراست. با تولید یک ویروس میلیون ها کاربر در سراسر جهان می تواند ، قربانی آن شود. در سال 2017 بیش از 3 میلیارد حساب کاربران شرکت یاهو مورد حمله سایبر قرار گرفت،  یا ویروس I love you بیش از 11 میلیارد ضرر به کاربران رساند، خسارات که جرایم سایبری به قربانی ها در سال 2015 رسانده بود، به 3 تریلیون دالر می رسید، و خسارات پیش بینی شده برای کاربران در 2021 به 6 تریلیون دالر تخمین زده شده است.^[22]

با این حال، رویکرد تقنینی بعضی کشور در بستر ماهیت جرایم سایبری متفاوت است، بعضی ها رویکرد ابزاری را داراست بدین معنی که کمپیوتر، انترنت بعنوان ابزار های است که سبب تحقق جرم می گردند، و بعضی از کشور ها صرفاً رویکرد ابزاری  را دارا نمی باشند، بل به جرایم سایبری موضوعیت داده اند،  یعنی بر علاوه ای که این گونه جرایم در موارد می تواند وسایل و ابزار های برای تحقق جرم حساب شوند، در موارد خود بعنوان موضوع و هدف جرم می توانند بحساب بروند، به خصوص جرایم محض سایبری.

1-2  باز بودن دامنه یا گستره های این گونه جرایم

بر خلاف حوزه حقوق جزای سنتی که جرایم در آن  مشخص می باشند، و می توانند در سه حول به بررسی گرفته شوند، جرایم علیه اشخاص، جرایم علیه اموال، وجرایم علیه امنیت و آسایش عمومی.  در حالی که این طبقه بندی را همچو گذشته نمی توان در حقوق جزای سایبری قابل تعمیم دانست. بنابر بر گذشت زمان دامنه های این گونه جرایم نیز گسترش می یابد،‌ بگونه مثال زمانی که بحث حقوق جزای کمپیوتری مطرح بود، دامنه این گونه جرایم صرفاً حالتی ابزاری را دارا بود، و حول کمپیوتر حرکت می کرد. ولی زمانی که شاهراه ارتباطات ( انترنت) بوجود آمد دنیای سایبر در عرض حتی به مراتب بزرگ تر از دنیای فزیکی بوجود آمد و دنیای از جرایم جدید در زیرچتر آن قرار گرفت. به همین شکل زمانی که شبکه های مخابراتی تحت سپهر فضای سایبر قرار گرفت، گونه های متعدد از جرایم تحت عنوان جرایم سایبری عرض وجود نمود. بناً به یقین می توان گفت که جرایم تعریف شده و مشخص امروزه به هیچ وجه نمی تواند نقطه اول و آخر در گستره یا زنجیره جرایم در حقوق جزای سایبر باشد، چنان که آقای جان پری بارلو[23] می گوید، که فضای سایبر سرزمین عصر اطلاعات است، جای که مقرر شده شهروندان قرون آینده در آن ساکن باشند، نتیجه گرفته می شود ، که دنیا سایبر دنیای ایستایی نیست، بل دنیای پویایی است.

1-3  جوان بودن این گرایش حقوق جزا

بر محور رویکرد تاریخی اولین نما ها و خاستگاه تاریخی این گرایش به قرن بیست بر میگردد، و بعد از پیدایش انترنت در دهه هفتاد قرن بیست،‌ دیده می شود، ‌این گرایش عمر کمتر از نیم قرن را داراست، فلهذا برای پویایی و توسعه کامل آن سال ها نیاز است، تا کلیه زوایایی این دنیا جدید تحلیل و واکاوی شود. باورمندم که گذشته زمان چالش های جدیدی را فرار روی حقوق جزای سایبر بوجود خواهد آورد، حتی دیگردیسی های سترگ در مبانی و اصول کلی آن را شاهد خواهیم بود.

• بنابر فضای ارتکاب آن « فضای سایبری»

بستر ارتکاب جرایم سنتی همان محیط مادی و فزیکی است، در حالی که جغرافیای ارتکاب جرایم سایبری فضای یا محیط غیر مادی،‌ غیر واقعی « فضای سایبری» است. با آن که فضای سایبری، فضای مجازی یا غیر ملموس است که به اساس ارتباطات شبکه های کمپیوتری یا انترنیتی به وجود آمده است،[24]  یا همان جهان می توان دانست، که بواسطه شبکه های کمپیتری،‌ انترنتی و مخابراتی بوجود آمده باشد، یا فضای که بوسیله تکنالوژی مدرن اطلاعاتی بمیان آمده باشد، می توان خطاب کرد، بناً غیر مادی و فزیکی بودن خود بستر ارتکاب این گونه جرایم یکی از شاخصه های اساسی این گونه جرایم در مقایسه با جرایم سنتی که بستر ارتکاب آن دنیای فزیکی است، بحساب می آید.

جرایم کمپیوتری یا جرایم در فضای سایبر «‌جرایم سایبری» جرایم نوینی می باشند، که از عمر آن ها فقط حدود چهار دهه می گذرد، و ناشی از پیدایش و پیشرفت فناوری اطلاعات هستند، پیدایش این جرایم در ابتدا موجب بروز چالش هایی در حقوق جزای اختصاصی، و سپس حقوق جزای عمومی، اصول محاکمات جزایی و حقوق جزای بین المللی شد و با سرعت در دهه های 80 و 90 موجب چالش اساسی درعلوم جرم یابی، جرم شناسی و پیشگیری شد. امروزه این جرایم به دلیل ویژگی ها و ماهیت خاص و متمایز خود بر کلیه رشته ها و دکترین های حقوق جزا و جرم شناسی تأثیر گذاشته و موجب پیدایش مباحث و رئوس مطالب جدیدی در کنار مباحث کلاسیک و مرسوم شده اند، از این رو شاهد ایجاد رشته ها یا گرایش های تخصصی در مورد سیاست های جنایی جرایم کمپیوتری، روان شناسی جنایی مجرمان جرایم سایبری، پیشگیری و بزه دیده شناسی جرایم کمپیوتری می باشیم.[25]

برای این گونه جرایم نوین عنوان های متعدد بکار گرفته شده اند، بعضی ها آنها را جرایم کمپیوتری[26]  که ابتدایی ترین عنوان برای این گونه جرایم بحساب می رود بکار گرفته اند، تعداد دیگری جرایم غیر واقعی[27]، جرایم فناوری اطلاعات[28]، جرایم مجازی[29]، جرایم انترنتی[30]، جرایم دیجیتالی[31]، جرایم انلاین[32]، جرایم الکترونیکی[33]، جرایم عصر اطلاعات[34]؛ جرایم کور یا تاریک[35]، جرایم از راه دور[36] جرایم سایبری[37] بکار برده اند، به پندار مان کامل ترین عنوان که می تواند، کلیه مصداق ها و زیر مجموعه های جرایم سایبری را الی اکنون تحت پوشش قرار دهد، و نسبتاً عنوان کامل تر به تناسب سایر عنوان ها می تواند، به حساب برود ، همین عنوان جرایم سایبری است، قسمی که بعضی از دانشمندان حوزه سایبر بیان می دارند، هیچ ترجمه ی برای کلمه سایبر نمی تواند، کلیه مؤلفه های آن را تحت پوشش خود قرار دهد، چنان که در زبان فارسی از سایبر به مجازی، غیر مادی ترجمه می شود، حالان که این ترجمه درست نیست، اگرچه دنیای سایبر دنیای مادی و ملموس نیست، ولی نتایج که از آدرس این دنیا در اختیار کاربر قرار داده می شود، ملموس و واقعی است، بگونه مثال در تماس صوتی یا تصویری شما عین همان چیز را می شنوید یا می بینید که گوینده آن ابراز می کند، نه خلاف آن را، به همین اساس پیشنهاد می کنند، که واژه سایبر همچو واژه تلیفون باید در قاموس همه زبان ها جا داده شود، وبه عنوان یک واژه قبول شده جهانی پذیرفته شود.

با طرح این مباحث می توان تعاریف ارایه شده در خصوص جرایم سایبری را به گونه ذیل خلاصه نمود:

 سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD ^[38] جرم سایبری را این گونه تعریف نموده است، سؤ استفاده از کمپیوتر به عنوان هر رفتار غیر قانونی، غیر اخلاقی یا غیر مجاز مربوط به پردازش اتوماتیک و انتقال اطلاعات را جرم سایبری می داند. با آن که یک تعریف کلی از جرایم سایبری است، ولی موارد در آن بکار گرفته شده است، که از دید حقوقی نمی توان آن را تعریف معقول و مدلل دانست، ابتداً  بکار گیری واژه سؤ استفاده برای تعریف یک عمل جرمی یک کلمه حقوقی نیست، و می توان هرگونه تعبیر و تفسیر از آن داشت، دوماً هر رفتار غیر اخلاقی را نمی توان، ملاک جرم دانست، بر اساس اصل قانونیت جرایم و جزاها صرف اجرا و یا اهمال عمل ی می تواند وصف جرمی به خود بگیرد، که به وسیله مقنن در قانون تسجیل شده باشد، در حالی که اعمال اخلاقی دامنه اش خیلی گسترده است، و ما هر عمل غیر اخلاقی را نمی توانیم، جرم بدانیم. ثالثاً کلمه غیر مجاز در تعریف زمانی که واژه غیر قانونی بکار گرفته شود، کلمه زاید است.

کمیته اروپایی مسائل جنایی در شورای اروپا  با تابعیت از تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی جنبه های غیر اخلاقی و غیر مجاز را نپذیرفته جرایم سایبری را این گونه تعریف می نماید، هر فعل مثبت غیر قانونی که در آن کمپیوتر ابزار یا هدف جرم می باشد. با آن که در این تعریف نقایص تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی تا حدی رفع گردیده است، ولی خود این تعریف صرف تکیه بر بعد اجرائیوی جرایم سایبری نموده ، و از بعد اهمالی آن چشم پوشی نموده است. ضمنا به جغرافیای ارتکاب این گونه جرایم که همانا فضای سایبر است، نپرداخته است.

سازمان ملل متحد جرم کمپیوتری را شامل فعالیت های مجرمانه با ماهیت سنتی مانند سرقت و جعل و ماهیت نوین در راه های تازه برای سؤاستفاده بیان می کند. و بعد تر جرم سایبری یا مرتبط به کمپیوتر را هر نوع جرم ی که به وسیله کمپیوتر یا شبکه ارتکاب می یابد، و اساساً به هر نوع جرمی که در محیط الکترونیکی ارتکاب یابد تعریف می نماید.

جرم کمپیوتری هر رفتار ممنوع مرتبط با کاربرد کمپوتر را گویند.^[39]

فرهنگ تشریحی اصطلاحات کمپیوتری مایکروسافت جرایم کمپیوتری عبارت است از استفاده غیر قانونی از یک کمپیوتر به وسیله یک فرد مسؤول اعم از این که به منظور سرگرمی ارتکاب یافته باشد مثل عمل یک رخنه گر «هکر» یا به قصد سود بردن مانند استفاده از یک کمپیوتر توسط سارق.

اقای اولریش زیبر  جرایم سایبری را این گونه تعریف نموده است، هر عمل غیر قانونی، غیر اخلاقی یا غیر مجاز نسبت به پردازش خود کار  و یا انتقال اطلاعات.

موسسه ملی عدالت جرایم سایبری را هر رفتار غیر قانونی می داند که دانش فناوری اطلاعات برای ارتکاب جرم بکار گرفته شده باشد، که کمپیوتر می تواند، دو حالت را داشته باشد،‌ 1- نفش فعال، که کمپیوتر برای نفوذ در فایل ها و سرقت پول و یا  رفتار های غیر قانونی استفاده می شود، 2- نقش انفعال که کمپیوتر نقش تسهیل کننده یا رهنما برای خریداری کالا ها یا مواد مخدر استفاده می شود. [40]

سوسن برنر^[41] جرایم سایبری شامل بکار گیری فناوری اطلاعات برای ارتکاب جرم است، هرچند در مفهوم عام جرم کمپیوتری پیوند تنگاتنگ با ارتکاب جرم دارد اما برخی مصادیق جرم کمپیوتری ممکن است توسط قوانین جزایی قابل مجازات شناخته نشده باشد، مانند حملات خدمات دروغین[42]

دایرة المعارف انترنتی ویکپیدیا  جرایم سایبری را در بردارنده هر رفتار غیر قانونی می داند، که کمپیوتر یا شبکه به عنوان منبع، ابزار، هدف و مکان جرم مطرح باشد.

بر اساس بند 1 ماده ی 851 کود جزای افغانستان جرایم سایبری عبارت ازجرایم  است که به وسیله تکنالوژی مدرن اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی یا انترنتی در فضای سایبر ارتکاب می یابد.

با مرور گذرا به تعاریف ارایه شده توسط دانشمندان و نظریه پردازان در حوزه سایبر به این نتیجه می رسیم که ارایه تعریف کامل و جامع نسبت به جرایم سایبری کاری آسان نیست،‌ چون از یک طرف در ماهیت این گونه جرایم اختلاف نظر است،‌ از طرف دیگر دامنه های جرایم تا حالا مقید نگردیده است، که تعریف ارایه شود ، که همه این چالش را تحت پوشش قرار بدهد، ولی با این همه می توان تعاریف نسبی  ذیل را درخصوص جرایم سایبری مطرح نمود.

جرایم سایبری جرایم اند،  که با بکارگیری دانش و تکنولوژی عصر در فضای سایبر بوقوع بپیوندد.

جرایم سایبری عبارت از جرایم اند، که کمپیوتر یا انترنت وسیله جرم یا هدف جرم و یا هر دو آن قرار گیرد.

و بلاخره می توان گفت، جرایم سایبری همانا نقض قوانین جزائی با استفاده از شبکه های کمپیوتری، انترنتی و مخابراتی می باشد.

• ویژگی های جرایم سایبری

یکی از مباحث دیگر که وجه تمایز بین جرایم سنتی و جرایم سایبری را فربه می سازد، و می تواند، در حوزه های علوم گوناگون خصوصاً علم حقوق افق های جدید را ایجاد کند، ویژگی های جرایم سایبری است. در این بحث ما با یک رویکرد افتراقی و مقایسیوی به ویژگی های جرایم سایبری با جرایم سنتی می پردازیم، چنان که در بحث اول ویژگی های اشتراکی و در گام بعدی ویژگی های محض جرایم سایبری به بررسی گرفته می شود.

• ویژگی های مشترک

جرایم سایبری خصوصاً در نسل اول و دوم این جرایم دارایی یک سلسله ویژگی های است، که وجه اشتراک با جرایم سنتی را داراست، که به قرار ذیل به آنها پرداخته می شود:

• بنابر بالا بودن خطر

یک قماش از جرایم سنتی وجود دارند، که به لحاظ خطر و تهدید با جرایم سایبری خیلی ها شبه اند،‌ بگونه مثال جرایم ضد بشری، جرایم نسل کشی، جرایم جنگی، جرایم تروریستی ، جرایم قاچاق مواد مخدر، جرایم قاچاق انسان، جرم پول شویی … این طیف از جرایم می تواند،‌ آسیب های بیشمار را در گستره های حیات فردی، ‌اجتماعی ،‌ اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و حتی حاکمیت دولت ها بوجود آورد،‌ که با درنظر داشت سطح بالا خطر این گونه جرایم با جرایم سایبری در ترادف می توانند، قرار گیرند.

• فراملی بودن

جرایم سنتی که قبلاً از آنها نام برده شد، مرز های فزیکی دولت ها و کشور ها را نادیده گرفته، و حتی بعنوان جرایم بین المللی بحساب می روند، براساس ماده پنجم، ششم، و هفتم اساس نامه محکمه جزای بین المللی[43] این گونه جرایم، جرایم بین المللی هستند، و مرز فزیکی کشور ها مانع در برابر ارتکاب این گونه جرایم بحساب رفته نمی تواند، از طرف دیگر یکی از ویژگی های جرایم سایبری همانا درنوردیدن مرز های فزیکی کشور هاست، چنان که بیان می گردد، جرم سایبری جرم جهانی است.

• وسعت ضرر

یکی از موارد دیگر که زمینه تشابه بین طیف از جرایم سنتی و جرایم سایبری ایجاد می کند، همانا دامنه و گستره ضرر های این جرایم اند، جرایم پول شویی امروزه ضربات مهلک را به اقتصاد کشور های وارد می کند، امروزه قاچاق مواد مخدر و انسان بعد از قاچاق اسلحه بالا ترین  نوع تجارت را در سطح جهان تشکیل می دهد. اساساً هر جرم ای که بگونه  سازمان یافته یا شبکه ای چه شبکه انسانی یا شبکه کمپیوتری و انترنتی  بوقوع بپیوندد، وسعت ضرر را داراست.

چنان که بعد از انتشار ویروس I love you  در جهان بیش از یازده میلیارد دالر خسارات بجا ماند.^[44] و یا به اساس گزارش و آمار های مک ^[45]  و سی اس^[46]  در سال 2014 اضرار بجا مانده از جرایم سایبری به چهار صد و چهل پنچ میلیارد دالر میرسید، در سال 2017 به شش صد میلیارد دالر، و تخمین زده می شود، که اضرار جرایم سایبری در جهان در 2021 به شش تریلیون دالر خواهد رسید.

2 -2 ویژگی های محض

جرایم سایبری همچو جرایم نوین دارایی یک سلسله ویژگی های منحصر به فرد یست، که نمی توان شاهد این ویژگی در جرایم سنتی بود، که به قرار ذیل به آنها پرداخته می شود.

• وقوع جرم در فضای سایبر

یکی از بارزترین ویژگی های که جرایم سایبری را از جرایم سنتی متمایز می سازد،‌ قلمرو ارتکاب جرایم سایبری است، جغرافیای ارتکاب جرایم سایبری همانا محیط یا فضای سایبری است، محیط سایبر همان محیط غیر مادی و ملموس است که به وسیله شبکه های کمپیوتری، انترنتی بوجود میاید، در حالی که بستر ارتکاب جرایم سنتی محیط فزیکی است. از آنجای که بستر ارتکاب این گونه جرایم محیط سایبر است،‌ بناً‌ مرتکب این گونه جرایم بایست دانش حداقلی فناوری را داشته باشد.

• پوشیده ماندن هویت مرتکب

عدم کنترول کامل روی فضای سایبر سبب می گردد،‌ تا مجرمین سایبری هویت شان را به راحتی خفیه نگهدارند،  بدین معنی که کاربر با هویت جعلی وارد دنیا سایبر شده، در یک گوشه ی دنیا، دست به انتشار ویروس در فضای سایبر می زند، بدون این که هویت واقعی اش را بکار گرفته باشد،‌ خسارات هنگفت را عاید کاربران  در فضای سایبر می نماید، و یا این که شخصی با استفاده از کمپیوتر نت کلپ^[47] ها یا مراکز که خدمات انترنتی را عرضه می کند، با پرداخت هزینه بسیار ناچیز از نشانی کمپیوتر آن دست به ارتکاب جرم سایبری می زند، بدون این که هویت اش موضح گردد، و یا مجرمین سایبر با توسل به نرم افزار های که در کتمان هویت شان می تواند، موثر واقع شود، دست زده ،‌و مرتکب جرم می شود. نا گفته نماند، که تشخیص هویت مجرمین سایبری یک کار بس فنی و تخنیکی است، ولو از ارتکاب جرم سایبری در محله ی خاص هم گزارش شود، ولی با رویکرد ها و سازکار های تشخیص هویت مجرم سنتی نمی توان هویت مجرمین سایبری را تشحیص نمود.

2-2-3 غیر قابل کنترول بودن

از آن جای که قلمرو ارتکاب این گونه جرایم فضای سایبر است، و یکی از مصداق های فضای لایتناهی سایبر همانا عدم کنترول مطلق یا کنترول در مقایسه به دنیای فزیکی است، با اوجودی که نهاد ای کن^[48]  که نهاد خصوصی است برای مدیدیت فضای سایبر و ای پی دهی[49] در جهان وجود دارد، ولی هرگز نمی تواند، کنترول کامل را بالای فضای سایبر داشته باشد، پس زمانی که نمی توان بالای  محیط ارتکاب این گونه جرایم کنترول داشت، پس مبرهن است که نمی توان از ارتکاب این گونه جرایم نیز جلوگیری کامل نمود، در حقیقت مجرمین سایبری گام های مقدم تر هستند، نسبت به راهکار و اقدام های محافظتی از اطلاعات در فضای سایبر که بوسیله نهاد مرتبط اتخاذ می گردد.

• عدم وصلت فزیکی «‌مجاورت» ‌بین مجرم و مجنی علیه

اکثریت جرایم سنتی بوقوع نمی پیوندد الی این که یک پیوند یا وصلت فزیکی بین مجرم و مجنی علیه وجود داشته باشد،‌ بگونه مثال در قتل تا زمانی که دست قاتل به مقتول نرسد،‌ قتل موضوعیت پیدا نمی کند،‌ به همین شکل در سرقت تا زمانی که سارق به محل قرار نداشته ،‌ و مال غیر بدون اذن وی را نرباید، سرقت بوقوع نمی پیوندد،‌ در حالی که جرایم سایبری ازین حالت مبراست، در همه جرایم سایبری وجود ارتباط فزیکی ومادی مطرح نیست، یگانه ارتباط همانا ارتباط بر اساس فضای سایبر که بوسیله شبکه های ارتباطی کمپیوتری، انترنتی و مخابراتی تأمین می گردد،  بگونه مثال یا رخنه گر یا نفوذگر^[50]  از دور افتاده ترین نطقه جهان به شاهراه های ارتباطی ( انترنت) وصل می شود و به اطلاعات یا حساب کاربری در گوشه دیگری جهان دسترسی غیر مجاز پیدا نموده، و مرتکب جرم سایبری می گرددحالان که بین مرتکب و قربانی هزار ها کیلو متر فاصله وجود دارد.

نکته: در بعضی جرایم سنتی ارتباط فزیکی میان قربانی و جانی مطرح نیست، بگونه مثال جرایم علیه مالکیت معنوی، توهین، افترا، فریب کاری … ولی نباید فراموش کرد، که اصل بر پیوند های فزیکی است، ولی این گونه موارد از استثناآت می تواند به حساب برود. آمار های جنایی از جرایم سنتی همیشه حاکی از چنین پیوند فزیکی بین مجرم و قربانی است.

• کم هزینه بودن

اگر از رویکرد اقتصادی جرایم سایبری با جرایم سنتی به مقایسه گرفته شوند،  دیده می شود، معمولاً‌ جرایم سنتی هزینه بر است، حتی ابتدایی ترین نوع آن. در حالی که خطر ناک ترین نوع جرایم سایبری با هزینه خیلی ناچیز قابل تحقق است، هزینه ای که در ارتکاب یک جرم سایبری قابل طرح است، یک پایه کمپیوتر که به انترنت متصل باشد، در ضمن مرتکب که دانش فناوری را در اختیار دارد، میزان بالا بودن دانش فناروی در مجرم سایبری میزان خسارات و آسیب های جرم ارتکابی سایبری را بیشتر می سازد، یا به تعبیر قربانی بیشر می گیرد. دیده می شود، که از لحاظ هزینه جرایم سایبر نسبت به جرایم سنتی هزینه ای آن چنانی را نیاز ندارد.

• فراوانی جرم و قربانی‌ها

معمولاً مجرم در اکثری جرایم سنتی رقم یا ارقام از قربانی های خویش را پیش بینی می نماید، بگونه مثال در قتل فرد یا افراد خاص، در سرقت مکان یا مکان های مشخص… ولی در جرایم سایبری خود مرتکب نیز رقم از قربانی های جرم یا جرایم خویش را نمی تواند پیش بین باشد، چون بستر ارتکاب فضای سایبر است،  چنان چه تجربه نشان داده معمولاً رقم قربانی های جرایم سایبری به مراتب بالاتر از رقم پیش بینی شده توسط مرتکب جرم سایبری است. چون جرایم سایبری هم قربانی مستقیم و غیر مستقیم را می تواند شامل شود، منظور مان از قربانی مستقیم همان قربانی است که مقصد یا هدف مجرم سایبری می باشد،  و منظور مان از قربانی غیر مستقیم همانا قربانی های ناخواسته است، که مورد نظر مجرم سایبری نبوده ، بگونه مثال مجرم سایبری ویروس را ترتیب نموده، و آن را در بخش خاصی از فضای سایبر یعنی یک سیستم انتشار می دهد، افرادی که در همان بخش قرار دارند، بعنوان قربانی های مستقیم، ولی اگر اطلاعات از همان محلات خاص ی فضای سایبر بوسیله وسایل یا ابزار های ذخیره کن به کمپیوتر ها یا کاربران دیگر انتقال داده شود، این گونه قربانی ها قربانی های غیر مستقیم می باشند، که در رقم گیری مجرم سایبری نیز شامل نبوده باشد.

وحتی جرایم سایبری قربان گیری مجدد را نیز داراست، بدین معنی که آلوده سازی سیستم ها، سایت یا برنامه ای در فضای سایبر هرگاه بعد از گذشت زمانی وارد آن شود، بگونه خود بخودی یا اتومات ویروس فعال گردیده و قربانی می گیرد.

از لحاظ کمیت وتعداد نیز با جرایم سنتی فرق می کند، در گذشته ها بر اساس تقسیم پنچ گانه کنواسیون بودابست جرایم سایبری مصوب 2001 دوازه عنوان جرمی را در فضای سایبر دارا بود، ، حالان که امروزه بیشتر از دو صد عنوان جرمی را می توان در فضای سایبر شاهد بود.

• سرعت بیش از حد

یکی از شاخصه های جرایم سنتی زمان بر بودن آن هاست،‌ حتی اگر به معمولی ترین جرم سنتی نگاه شود، دقایق، ساعت ها، روزها و ماه ها و حتی سال ها را در بر می گیرد، تا ارتکاب یابد، در حالی که امروزه در ارتکاب جرایم سایبری بحث سال،‌ ماه‌، روز، ساعت ، دقیقه مطرح نیست، بل بحث ثانیه هاست، حتی صدم ،‌ هزارم حصه ثانیه قابل طرح است، بدین معنی در عرض صد م حصه یک ثانیه ممکن ویروس در جهان انتشار یابد،‌ و به کمپیوتر ها بیشماری آسیب برساند، چون ارتکاب جرایم سایبری در حول حرکت دهی موس یا فشار دکمه ها خلاص می شود.

• سهولت در ارتکاب

فضای سایبر این سهولت را در اختیار همه گان قرار داده است، که به سادگی تمام به عنوان یکی از خطرناک ترین مجرمین دنیا گردد، چنان که قبلاً بیان شد،‌ با داشتن یک پایه کمپیوتر، یا وسایل متصل به انترنت، از قبیل تلیفون های هوشمند، تپ لیت ها ^[51]   ای پد ^[52]  و ملبس بودن با دانش فناوری بشکل بسیار ساده، مرتکب جرم سایبری گردد.

• مستمر و دوامدار بودن پدیده مجرمانه

در جرایم سنتی چه جرایم آنی ، چه جرایم مستمر ارتکاب یک عمل جرمی نقطه آغاز و انجام را داراست، در حالی که جرایم سایبری اکثراً دارایی نقطه ای آغاز است، ولی مورد نکته ی پایان آن قطعی نیست، چون بگونه مستدام و دوامدار قربانی می گیرد. و یا حداقل آثار جرم به زمانی مدید به طول می کشد، ویروس آقای مایکل آنژ  برای بیان خصیصه مستمر یا دوامدار بودن جرم سایبری نمونه خوبی است.

مایکل آنژ پیکر تراش و هنرمند ایتالیایی بود، که با تنظیم و نشر آن در فضای سایبر قربانی زیاد را گرفت، ولی آسیب های تولید ویروس وی فقط به دوره حیات وی بسنده نکرد، بل همه ساله در روز تولد مایکل آنژ این ویروس در فضای سایبر به گونه اتوماتیک به گردش در میاید، و کمپیوتر ها و سیستم های بیشمار را خساره مند می سازد، فلهذا دیده می شود ، دیده می شود، که جرایم سایبری دارایی ویژگی بقا مندی است.[53]

• مشکلات در کشف، تعقیب و تحقیق

حقوق شکلی را باید اصلی ترین قربانی جرایم سایبری دانست، چراکه بواسطه ی این جرایم به شدت تحت تأثیر قرار گرفته و به بن بست رسیده است.^[54]  در خصوص جرایم سنتی ارگان های کشفی،‌ حارنوالی و نهاد های قضایی وجود دارد که جرایم سنتی رسیدگی می کنند، در حالی که در جرایم سایبری تا هنوز بیشتر کشور ها به شمول کشور خود مان افغانستان عزیز پولیس سایبری ، حارنوال سایبری، قاضی سایبری یا در یک کلام ساختار ها و تشکیلات  سایبری تعریف شده همچو جرایم سنتی را دارا نمی باشد، از طرف دیگر چون ماهیت این گونه جرایم فنی و تخنیکی می باشد، و با مجرمین در حقیقت متخصص طرف هستیم، فلهذا نیاز است، تا اشخاص و ساختار های که در کشف ، تعقیب و تحقیق جرایم سایبری می پردازند، بایست، دانش تخصصی فناوری را دارا باشند،‌که عملا ما نداریم. حتی در کشور های که این گونه سهولت ها و امکانات را دارند، کشف، تعقیب و تحقیق این گونه جرایم با عالمی از مشکلات مواجه است. چگونگی مدارک اثباتیه سابیری، نحوه رسیدگی به جرایم به مشکلات زیادی روبروست.

• بالا بودن رقم سیاه

یکی دیگر از ویژگی های محض جرایم سایبری همانا بالا بودن رقم سیاه این گونه جرایم می باشد، رقم سیاه جرایم در حقیقت بدین معنی که جرم بوقوع پیوسته ولی گزارش نشده، و برای آن دوسیه تشکیل داده نشده، و در روند رسمی  دور از رسیدگی مانده است. ویا به آن مجموعه از جرایم گفته می شود، که اصلاً کشف و شناسایی نمی شوند، برای همیشه میزان واقعی و حقیقی آن مجهول می ماند. بالا بودن رقم سیاه جرایم سایبری بنابر بر دلایل ذیل قابل تأمل می باشد:

الف: بنابر آبرو و عزت

قربانی های جرایم سایبری مخصوصاً جرایم که به آبرو عزت مجنی علیه ارتباط می گیرد، دوست ندارد، آن را رسمی بسازد، اولاً مطمئن نیست که به جرم اش رسیدگی صورت می گیرد، یا خیر بنابر عدم اعتماد ی که بالای نهاد های عدلی و قضایی دارند، ثانیاً به به ترس ازین که مورد اش همگانی ساخته نشود. مثلاً درجرایم پورنوگرافی

ب: بنابر حساسیت های اجتماعی

 در جوامع سنتی و بسته افراد دوست ندارند، قضایا شان زبان زد عام و خاص شود، با اوجودی که قربانی جرم در فضای سایبر قرار گرفته ولی بنابر به حساسیت های  مذهبی، خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه علاقه به مورد رسیدگی قرار گرفتن جرم ای که بر وی ارتکاب یافته ، نشان نمی دهد.

ج: بنابر اعتبار و اعتماد اجتماعی

انسان ها بنابر آبرو و عزت ی که در جامعه بر خوردار اند، و تصور می کنند ، که جرم ای که بر علیه او در فضای سایبر ارتکاب یافته ، صرفاً نزد مرتکب است، هرگاه بخواهد آن را رسمی بسازد، ترس ازین دارد که قضیه اش بعد از رسمی شدن ارزش و اعبتار اجتماعی وی را صدمه برساند، به همین لحاظ از گزارش جرم ارتکاب بر وی ابا می ورزد.

د: بنابر مولفه‌های اقتصادی و تجارتی

 این مؤلفه بیشتر متوجه بانک ها، شرکت های بزرگ و شخصیت هاست که از لحاظ مناسب اقتصادی در جامعه جایگاه خاصی بر خوردار اند، بگونه نمونه ،‌ اگر سیستم بانکی یک بانک مورد حملات رخنه گر «هکر» ها قرار گیرد، و مبالغ از حساب های مشترکین بانک ربوده شود، بانک دوست ندارد ،‌ آن را رسمی بسازد، یا رسانه ی بسازد،‌ حتی حاضر اند، مبالغ ربوده شده از حساب مشترکین را بیشتر از آنچه ربوده شده ، بپردازد،‌ ولی هیچ علاقه نمی گیرند، تا این حمله همگانی شود، چون با همگانی شدن این قضیه امنیت سایبری شبکه یا سیستم بانک زیر سوال رفته،‌ و اعتبار اش را در بازار از دست می دهد و سبب افت بانک می گردد، . به همین خاطر هم رقم سیاه جرایم در فضای سایبر خیلی بلند می رود.

ه: بنابر قربانی گرفتن مجدد و تکراری بودن ارتکاب جرم

قربانی جرایم سایبری به ترس از این که مدرک در دست مرتکب قرار دارد، بار دیگر قربانی قرار نگیرد،‌ دوست ندارد ، جرم ارتکاب یافته بر خویش را گزارش دهد،‌ تا مورد رسیدگی قرار گیرد، بگونه نمونه فردی با یک بانو با استفاده از فضای سایبر تماس صوتی یا تصویری غیر مشروع را بر قرار می کند ،‌ و از همین تماس چه صوتی چه تصویری مرتکب ادله بر داری می کند، و به قربانی یک نسخه آن را ارسال می کند، و می گوید در صورتی که به ارگان های کشفی گزارش بدهی، همگانی می سازم، قربانی به ترس از همین حالت جرم را گزارش نمی دهد.

قربانی جرایم سایبری به ترس از این که ثبوت وی در دست مرتکب است، و از آدرس مرتکب به دسترس همه قرار نگیرد. سبب می شود، تا جرم ارتکاب یافته بر وی را گزارش ندهد، ضمناً‌ ممکن بار بار قربانی همان عمل قرار گیرد، بگونه مثال ،‌ پسری دختر را در فضای سایبر با خود دوست می سازد، بعد از مدت ممکن با وی رابطه مجازی نامشروع با استفاده از فضای سایبر تأمین نماید، و اعمال نامشروع را باوی انجام دهد، از جریان فلم برداری کند، و هر بار که میل به اجرای آن عمل را نماید، از قربانی تقاضای مجدد را می نماید، و در صورت ی که قربانی (‌دختر)‌ در برابر خواست وی،  تمکین ننماید، با تهدید این که آن را همگانی می سازد،‌ رو برو خواهد گشت ، و مجبور می شود ، تا بار ها به خواهشات مرتکب تن دهد. بناً دیده می شود ،‌ جرایم در فضای سایبر سبب می گردد، تا بار بار از قربانی، قربانی گیرد. فلهذا، رقم سیاه جرایم در فضای سایبر به تناسب فضای واقعی خیلی گسترده و بلند می باشد.

و: کم اهمیت جلوه دادن جرم ارتکابی

بعضاً قربانی های جرایم سایبری بر فرض این که عمل ارتکابی ارزش ندارد، که گزارش داده شود، و به همین خاطر گزارش نمی دهد،  و این گزارش ندادن سبب بالارفتن رقم سیاه جرایم سایبری می گردد.

ط:  خصوصی و شخصی دانستن پدیده جرمی

تعداد از قربانی ها ارتکاب بعضی از جرایم سایبری بر علیه خودش را موضوع شخصی و خصوصی خودش عنوان کرده و از گزارش آن جلوگیری می کند، بگونه مثال هرگاه حساب فس بوک شخص مورد جرم دسترسی غیر مجاز^[55] قرار گیرد. و از حساب فس بوکی اش پیام های هرزه با دوستان شریک ساخته شده باشد، صرفاً بعد از دستیابی مجدد به حساب اش با گذاشتن یک پیام همچو اطلاع دهی و پوزش خواهی همه چیز را پایان یافته فرض می کند، و به استفاده مجدد از فس بوک اش می پردازد، و جرم ارتکاب یافته را گزارش نمی دهد.

ی: دست‌های کثیف[56]

بعضاً خود قربانی جرایم به نحوه در ارتکاب جرایم سایبری دست دارند، و به همین خاطر دوست ندارند، قضیه ی شان رسمی ساخته شود،‌ بگونه مثال با کاربر دیگر پیام های هرزه رد و بدل نموده است، و اگر بعداً حساب وی توسط همان شخص مورد دسترسی غیر مجاز قرار گیرد، دوست ندارد، که گزارش دهد، چون به نحوی دست خودش نیز در این زمینه دخیل است.

ک: ترس از طولانی شدن روند رسمی سازی جرم

در کشور های جهان سوم، که از زوایای مختلف متأثر می باشند، و خصوصاً کشور های که جرایم سایبری درآن ها تازه است،  افراد بنابر فساد حاکم و یا طولانی شدن روند رسیدگی به دوسیه وی علاقه به رسمی شدن یا گزارش عمل جرمی نمی داشته باشد.

ل: هراس از بازماندن زندگی عادی

تجربه نشان داده است، که بخاطر رسمی سازی یک قضیه افراد شغل و حالت زندگی عادی شان را بخاطر پیگیری قضیه شان از دست داده اند، به همین خاطر آسیب های جرم سایبری را تحمل می کنند، و دوست ندارند، آن را اخبار کنند.

نتیجه گیری

چنان که تکامل و پیشرفت خیره کننده فناوری و تکنالوژی ابعاد گوناگون زندگانی بشر را به نحوی از انحا متأثر ساخته است، جرایم سایبری نیز تحولات شگرف و بنیادین را در گستره های حقوق جزای عمومی، حقوق جزای اختصاصی، حقوق جزای بین الملل، اصول محاکمات جزایی، جرم یابی ، جرم شناسی و علوم پیشگیری از جرم  بمیان آورده است، بناً می توان مدعی شد،  پیشرفت تکنالوژی میزان تکامل و بالندگی جرایم سایبری را رقم زده است، جرایم سایبری جرایم که بوسیله فناوری و تکنالوژی در بستر فضای سایبری بوقوع می پیوندد، یا بر اساس بند 1 ماده ی 851 کود جزای افغانستان جرایم سایبری عبارت ازجرایمی است که به وسیله تکنالوژی مدرن اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی یا انترنتی در فضای سایبر ارتکاب می یابد. یا جرایم سایبری عبارت از جرایم اند، که کمپیوتر یا انترنت وسیله جرم یا هدف جرم و یا هر دو آن قرار گیرد. وبلاخره می توان گفت، جرایم سایبری همانا نقض قوانین جزائی با استفاده از شبکه های کمپیوتری، انترنتی و مخابراتی می باشد. از طرف دیگر این جرایم دارایی ماهیت فناوری، تکنالوژی ، تخصصی، و فنی  بوده که از جرایم سنتی آن را می تواند، متمایز سازد، ضمناً جرایم سایبری دارایی یک سلسله ویژگی های مشترک همچو بالا بودن خطر، فراملی بودن و سعت ضرر را با جرایم سنتی داراست، و از طرف خصایص منحصر به  خود همچو ارتکاب در فضای سایبر، پوشیده ماندن هویت مرتکب، غیر قابل کنترول، عدم وصلت یا پیوند فزیکی میان جانی و مجنی علیه، کم هزینه بودن، فراوانی جرم و قربانی، سرعت بیش از حد، سهولت در ارتکاب، مستمر و دوامدار بودن ، مشکلات در کشف، تعقیب و تحقیق و بالاخره بالا بودن رقم سیاه را دارا می باشد، که این گونه شاخصه ها در جرایم پیشین قابل رویت نبودند.

[1] Interdisciplinary

[2] Cyber crimes

[3] Cyber criminals

[4] Cyber space

[5] Cyber citizen

[6] Cyber security

[7] Cyber cash

[8] Cyber theft

[9] Cyber threat

[10] Cyber culture

[11] Cyber terrorism

[12] Cyber war

[13] Cyber laundry

[14]  خوانساری، محمد، منطق صوری)تهران: انتشارات آگاه، چاپ نزدهم، 1375)، ص 92.

[15]  عالی پور، حسن، حقوق کیفری فناوری اطلاعات (تهران: انتشارات خرسندی، چاپ دوم، 1393(، ص‌103.

[16]  زندی، محمد رضا، تحقیقات مقدماتی در جرایم سایبری(تهران: انتشارات جنگل، چاپ اول،1393)، ص 35.

[17]  حسن بیگی، ابراهیم، حقوق و امنیت در فضای سایبر(تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر ایران، چاپ اول، 1384)، ص 185.

[18] زندی، محمد رضا، تحقیقات مقدماتی در جرایم سایبری(تهران: انتشارات جنگل، چاپ اول، 1393)،‌ ص 37.

[19]  زندی، محمد رضا، تحقیقات مقدماتی در جرایم سایبری(تهران: انتشارات جنگل، چاپ اول، 1393)،‌ ص42.

[20]  زندی، همان، ص 43.

[21]  زندی ،‌همان ص 45.

[22] https://cybersecurityventures.com/hackerpocalypse-cybercrime-report-2016/ ترجمه نویسنده از سایت

[23] John Perry Barlow

[24]  بند 2 ماده ی 851  کود جزای افغانستان

[25]  حسن بیگی، ابراهیم، حقوق و امنیت در فضای سایبر(تهران:‌ انتشارات موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، چاپ اول، 1384)، ص 184.

[26] Computer crimes

[27] Unreal/ Virtual crimes

[28] Informatics crimes

[29] Virtual crimes

[30] Internet crimes

[31] Digital crimes

[32] Online crimes

[33] Electronic crimes

[34] Information Age crimes

[35] Blind or dark crimes

[36] Distance crimes

[37] Cyber crimes

[38] Organization of Economic Cooperation and Development

[39] Garner, Bryan A: Black law Dictionary, Thomson west, 2004.

[40] Edgar, Stacey L; Morality and Machines: Perspectives on computer ethics, Jones and Bartlett  publishers, second edition, 2003, p.167 .

[41]Susan Brenner

[42] Brenner, Susan W; Cybercrime, Cyber Terrorism and Cyber  Warfare, International review of penal law: cybercrime, AIDP, Volume 77, 2006, p.457.

[43] ICC ( International Criminal Court)

[44] www.nealkatyal .com Kumar Katyal, Neal, Criminal Law in Cyber space, p.3.

[45] Mac

[46] Csis

[47] Net club

[48] ICAN ( Internet corporation forassginned names and numbers)

[49] IP ( Internet Protocol)

[50] Hacker

[51] Tablets

[52] IPad

[53]  فضلی، مهدی، مسؤلیت کیفری در فضای سایبر (تهران: انتشارات خرسندی، چاپ دوم، 1391)، ص 72.

[54]  فضلی، همان، ص 73.

[55] Illegal access

[56] Dirty hands

نویسنده : احمد فردین «بختیاری»